یکی از معضلات فعلی در جهان، بروز تغییرات اقلیمی است، تغییراتی که فراتر از مرزبندیهای سیاسی و جغرافیایی است و تمامی کشورها به نوعی در این فرایند نقش دارند. در این بین، موضوع قدرت که رقابت جهانی را در بین کشورها نهادینه کرده است،از نقش آفرینی تغییرات اقلیمی بی بهره نیست. از جمله اینکه،یک سری گزینه های سیاسی و ژیوپلیتیکی را برای کشورها ایجاد خواهد کرد و ممکن است برخی کشورها در حمایت از منافع ملی خودشان واکنش نشان دهند و حتی گونه هایی از درگیری را در نقاط مختلف جهان ایجاد کند(جان پرور و اخلاقی،1397: 1)
گرمایش جهانی یکی ازچالش برانگیزترین پدیدههاي محیطی درسیستمهاي اقلیمی است که امروزه توجه بسیاري ازکشورها رادررابطه با مسائل زمین به خود جلب نموده است. این پدیده، امروزه به لحاظ تأثیرگذاري درفضاي رقابتدرنظام بین الملل،تبدیل به موضوعی ژئوپلیتیکی شده است وآن راکانون مطالعات امنیتی سده بیست ویکم قرارداده است(علیجانی و دیگران، 1394 : 185). درطی دهه هاي اخیر رشد صنایع و به موجب آن مصرف بـیش ازحد سوختهاي فسیلی از یک سو و افزایش جمعیت جهان وتغییرکاربري اراضی ازسوي دیگر، موجب شده است تا پس از انقلاب صنعتی به تدریج تغییرات مشهودي دراقلیم کرة زمین به وجود آید(عباسـی و همکـاران،1389: 92).
این امرکه به دلیل بهره برداري بی رویه و فزایندة انسان ازمنابع طبیعی، منابع محیطی از روال عادي وتعادل خودخارجشـده ودربیشتر موارد به صورت مخاطره درآمده است (علیجانی، 1390 :24 .(درحال حاضر آنچه امروزه مرزهاي کشورهارادرنوردیده ودرسطح جهانی وبه طور فراگیر، همۀ ملتها راتهدید میکند،بحرانهاي محیطی وبه تبع آن تغییرات غیرمنتظرة آب وهوایی و گرمایش جهانی است (شائمی،1387 :98(.
تغییرات اقلیمی پیامدهای ژئوپلیتیکی مهمی را به دنبال دارند. در دهه گذشته مهمترین تغییر اقلیمی گرم شدن کره زمین بوده است. با گرم شدن کره زمین یکی از مناطقی که اهمیت آن افزایش یافته، قطب شمال است. قطب شمال در طول چند دهه گذشته حدود دو برابر بیشتر از بقیه جهان گرم تر شده است و پیش بینی می شود در اواخر دهه 2030 این منطقه عاری از یخ گردد. این تغییرات اقلیمی قطب شمال را به جبهه مرکزی دیدگاه های ژئوپلیتیکی جدید جهان تبدیل کرده و فرصت ها و چالش هایی را ایجاد کرده است. قطب شمال دارای ذخایری عظیمی از منابع طبیعی است و با ذوب یخ ها برای اولین بار در تاریخ مدرن در مقیاس وسیعی دسترسی به این منابع به ویژه هیدروکربن ها امکان پذیر می شود؛ همچنین با کاهش کلاهک یخی، مسیرهای دریایی جدیدی به وجود می آید که با کوتاه کردن مسیرهای دریانوردی، تجارت و ژئوپلیتیک جهانی را تغییر خواهند داد(میرحیدر و دیگران،1393: 20)
باتوجه به یافته های فوق،گرمایش سیستم هاي اقلیمی یکی ازمحوريترین مسائل درنظام جهانی در رابطه با زمین است که دردهۀ اخیر،توجه بسیاري ازدولتها ونظام هاي سیاسی راجلب نموده است.این پدیده امروزه تبدیل به یکی ازعوامل اساسی دررقابت برسرافزایش ویاکاهش گازهاي گلخانه اي درسیستم هاي ژئوپلیتیک نظام جهانی شده است.تا آنجاکه کارشناسان، این پدیده را مهمترین مشکل اقتصادي سیاسی، محیطی و انسانیِ پیشِ رودرقرن بیست ویکم قلمداد مـی کنند(هاردي،1387 :11 )و پیامدهاي سیاسی- اجتماعی آن، سبب ساز کشمکش بر سر منابع محیطی شده و آن را کانون مطالعات امنیتی سدة 21 قـرارداده است (کاویانی راد،1391 :86 .( امروزه دولتها و سیاستگذاران به ویژه درکشورهاي درحال توسعه، اغلب به پدیده هاي موقتی و زودگذر و اثرات کوتاه مدت تغییرات اقلیمی مانندخشکسالی، سیلاب، یخبندان و امثال آن توجه دارند که به صورت دورهاي یا مقطعی و درمقیاس ناحیه اي ظهور پیدا می کنند. اما دگرگونی ها و فروسایی محیطی درازمدت درمقیاس جهانی، مانندپیامدهاي محیطی گرمایش جهانی، کمتر موردتوجه دولتها قراردارد. علت این امر ناشی از دو عامل عمده می باشد:
- نخستین عامل به عدم ظهورآنی پیامدهاي این نوع تغییرات درکوتاه مدت وغیر محسوس بودن آن مربوط می شود .
- دوم ضعف بنیانهاي اقتصادي و برنامه ریزي دراغلب کشورها، مجالی را براي سرمایه گذاري فراهم نکرده است (شائمی و حبیبی نوخندان، 1388 :17 .(
درحال حاضر به نظر میرسد بروز شرایط محیطی جدید موازنه هـاي موجود دردماي زمین را برهم خواهد زد و سبب بالارفـتن دماي زمین دردودهۀ نخستینِ قرن 21 خواهد شد. بالا رفتن دماي زمین موجب ذوب یخهاي قطبی خواهد شد وبا بالا رفـتن سطح آب دریاها، بخش بزرگـی از مناطق پرجمعیـت جهـان بـه زیرآب خواهـد رفـت ودرنتیجـه ، تأثیرات ناگواري بر محیط زیست بشردرسطح جهـان خواهد گذارد (مجتهدزاده،1381 :278 ).دراین میان دامنـۀ اثرگذاري این معضل جهانی، ارتباط مستقیمی باجایگاه یک کشور درمجموعۀ نظام جهانی یا ژئوپلیتیـک کشورها دارد (اطاعت، 1385: 11 ).
این شرایط پیامدهاي متفاوتی رادرراستاي موقعیت ژئوپلیتیک کشورها و قدرتها برجاي می گذارد و در عرصۀ رقابت جهانی، رویکردها و شرایط متفاوتی را به وجـود مـی آورد. در ایـن میـان اسـتفاده از مدل هاي گرمایش جهانی و پیشبینی دماي زمین نقش مـؤثر ي در واکاوي این مسئله خواهد داشت.
علی راثی دکترای ژئوپلتیک