ایران بازگو

:

ارتباط نظریه بازی ها با روابط بین الملل

با توجه به اینکه نظریه بازیهاتوجه خودرابر یک سیاستگذاری عقلایی متمرکز می­سازد وسعی میکند استراتژی­هایی رابه طرفین پیشنهاد دهدکه بیشترین مطلوبیت رابرای بازیگران به همراه داشته باشد.این همان حلقه واصل بین این نظریه ومحققان علوم سیاسی است. سیاستمداران و محققان این رشته، توجه خاصی به تصمیمات، تصمیمگیری،همکاریها و تعارضات دارند و این نظریه به خوبی به تحلیل وتوضیح این تعاملات می پردازد. عملت تمامی نظریه­پردازان روابط بین­الملل که به مفید بودن نظریه بازیها قائلند، در این موضوع توافق دارند که روابط بین الملل را به بهترین نحو می توان درقالب یک بازی چند نفرۀ با حاصل جمع غیر صفر مفهوم بندی کرد(اختیاری امیری و همکاران،1398: 9)

از این منظر، سیاست بین الملل رابه بهترین نحو، می توان درچارچوب نظری بازیهایی درک کرد که متضمن ترکیب پیچیده وسیالی ازگرایشات به سمت حاصل جمع صفروغیرصفرند.جوزف فرانکل اعتقاد دارد که به طورمثال روابط فرانسه با آلمان از یک بازی با حاصل جمع صفر در اوایل دوران پس ازجنگ، یعنی درهنگامی که فرانسه می خواست آلمان ها را زیر دست نگه دارد در داخل جوامع اروپایی به یک بازی باحاصل جمع متغیرتحول یافت که درآن همکاری باعث تغییرسرشت رقابت آمیز بازی وافزایش سریع پرداختهابرای هردوطرف شد(Frankel,1973:96).

جان برتون نیز روشی را برای حل و فصل منازعاتی از نوع منازعه میان یونانیها و ترکها بر سر جزیرۀ قبرس پیشنهاد کرده بود. در این روش، طرفین وضعیت را به عنوان وضعیتی با حاصل جمع ثابت قلمداد نمیکردند که مستلزم مصالحه برسر«تقسیم کیک» است، بلکه آن را وضعیتی واجدنتایجی بشمارمی­آورندکه هردو طرف میتوانند ازطریق همکاری کارکردی و به وجود آوردن یک کیک بزرگتر منتفع شوند( Burton,1972:25).

 ممکن است دراستدلال فوق که توصیه میکندیک منازعه سیاسی میان ملی­گرایی­های رادیکال، ازطریق تبدیل آن به یک فرآیندهمکاری اقتصادی متقابلاسودمندحل شود،نوعی ناسازگاری وجودداشته باشد،ولی واقعیت آنست که این همان چیزی است­که درتجدیدروابط آلمان و فرانسه صورت گرفت و بسیاری آرزو دارندکه تحقق آن را در روابط میان سایر کشورها نیز شاهد باشند. (اختیاری امیری،1398: 12).

ویژگی هرج ومرج گونه نظام بین الملل، این نظام را واجد خصیصه اساسی یک بازی چند نفره با حاصل جمع غیر صفر یعنی فقدان یک مرجع مرکزی که قادر به تعریف اهداف مشترک و تنظیم انتخاب­های بازیکنان باشد نموده است.( (اختیاری امیری،1398: 14).

 هردولت بازیکن برای خویشتن لوازم بقا، منافع حیاتی شخصی و سیاستهایی را که موجب تقویت رفاه خودآن دولت می شود تعیین میکند. گاه محاسبات منافع ملی ایجاد می کند که دولتهای بازیکن، خواه دو، چند، بسیاری یا قریب به اتفاق آنها با اتخاذ دیدگاه پیشبرد منافع متقابل، برای همکاری هم وعده شوند

نظریه بازی ها که با مفاهیم اساسی همچون عقلانیت و منفعت محوری بازیگران اغاز میشود در ساخت نظری خود از استعاره سازی، تمثیل و مدل سازی بهره می برد. در این نظریه چارچوب مشخصی برای عمل و ارزیابی بازی وجود دارد که شامل تشخیص تعداد بازیگران، تعداد اقدامات در دسترس هر یک از بازیگران، مطلوبیت انتظاری  از اتخاذ هر یک از گزینه های در دسترس و نوع توزیع اطلاعات میان بازیگران می شود. این نظریه با روش شناسی کمی در روابط بین المل برای تحلیل  مسائل امنیتی چون اتحادها و ائتلاف ها، مسابقه تسلیحاتی و کنترل تسلیحات، در مسائل اقتصادی و زیست محیطی مانند سیاست های تجاری و یا کنترل گرمایش کره زمین و در حوزه دیپلماسی مورد استفاده  قرار گرفته است لذابر اهمیت و ظرفیت این نظریه در کمک به تحلیل مسائل بین المللی درحوزه های مختلف امنیتی، سیاسی، اقتصادی و غیره میان بازیگران مختلف در عرصه بین المللی بیش از پیش افزوده شده است(طاهر خانی،1390:219)

انتخاب عقلانی و تحلیل سیاسی در نظریه بازی ها

نظریه انتخاب عقلانی شرح وگزارشی زیبا وظریف ازعقلانیت ابزاري هنگام کاربردآن دردنیاي سیاسی ارائه میکند وپرتو جدیدي برتعدادي ازویژگـیهاي آشنامی افکند. با وجود این،شاید عقلانیت ابزاري کافی نباشدوما نیازبه مفهومی وسیعترازعقلانیت نیزداریم که درآن، فرضیه­هـا، انگیزه­ها،ومحركهاونیزوسایل دستیابی به خشنودي وکامیابی ورضایتمندي رابتوان موردبحث قرار داد (لفتویچ، 1387 :247 ).

در این بازي، دولتها بازیگرانی عقلایی هستند وهر بازیگر یک انتخاب هوشمندانه ازمیان پیامدها خواهدداشت .نظریه­پردازان بازيها معتقدند، در این نظریه، رفتار صحیح عقلایی درتعامل رقابتی یا منازعه براي کسب پیروزي موردنظر است. همچنین بازیگران از اقدامات غیرواقعی و هیجانی که ممکن اسـت نتایج ضعیفتري براي آنها به­بارآورد،خودداري میکنند وتنها رفتاري را انجام میدهند که منجر به کسب سود مادي بیشتري میشود (توروسی[1]، 2001: 7)

 مفروضات اساسی دولتها در نظریه بازیها

چهار مفروض اساسی دولتها در نظریه بازیها عبارتند از:

 1-دولتها بازیگر اصلی روابط بین­الملل هستند ودرهرمنازعه یا همکاری بین المللی حداقل دو یا بیشتر بازیگر وجود دارد. آنها به منزله افرادی هستند که تصمیم میگیرند و هدفشان این است که بتوانند منفعت حداکثری را نصیب خودکنند ودر بازی پیروز شوند. در نظریه بازیها فرض بر آن است که بازی بایداستراتژیک باشد،یعنی بازی دارای راهبردهای­صرفا منطقی وبراساس کنش و واکنش سنجیده باشد.دراین راستا بازی­های تصادفی مانندپرتاب تاس وکشیدن کارت در نظریه بازیها نمیگنجند

2-دولتها،به عنوان بازیگریک انتخاب(راهبرد)هوشمندانه ازبین پیامدهای مختلف خواهند داشت. به بیان دیگر هربازیگر میتواندپیامدهای خودراازطیف بهترین تابدترین پیامدتعریف کند. ویژگی عمده تصمیمگیری درشرایط بازی این­است که هربازیگرقبل ازتصمیم­گیری بایدواکنش و عکس­العمل دیگران رانسبت به انتخاب وتصمیم خودتجزیه وتحلیل کند؛ آنگاه تصمیمی را اتخاذ کند که برایش بهترین است.

3-هردولتی گزینه­ای برای انتخاب دارد.هریک ازاین بازیگران بنا براستراتژی که انتخاب می­کنند واستراتژی که طرف مقابلش درمقابل او اتخاذ میکند منافع و زیان­هایی را متحمل می­شوند. زیانهادرواقع یک نمایش کمی ازمیزان این بهرهمندی­هاست.هرچند سودمندی مفهومی انتزاعی است، ولی درنظریه بازیها ناچاربایدآنها راکمی کرد.هرکسی ممکن است بازی را به شکل­های مختلف اولویت­بندی کند.(Poundstone,1993:218)

 درهمین رابطه، پرداخت­ها ممکن است برای بازیکنان مختلف بسته به نظامهای ارزشی و شرایط آنهادرنظام بین­الملل وهمچنین شرایط داخلی آنهامعنای مختلفی داشته باشد(دوئرتی و فالتزگراف، 1384 :778 .)

در واقع اعداد نسبت داده شده در جدول بازیها، دستاورد مطلق را نشان نمیدهند، بلکه بیانگر دستاورد حاصله نسبت به دستاوردهای دیگران هستند که در ً جدول وجود دارند. مثال ممکن است تحریم اقتصادی برای کشور الف و ب با توجه به وضعیت اقتصادی آنها و وابستگیشان به بازارهای جهانی و میزان خودکفاییشان، آسیب- پذیری و هزینه های مختلفی را ایجاد کند 

4-هر بازیگر میتوانداطلاعات کامل یاناقص ازبازی داشته باشد.دربرخی از بازیها این امکان وجود دارد که بتوان ازنتایج و یاحرکتهای طرف مقابل آگاهی یافت ودربرخی از بازیها این امکان وجود ندارد(Maschler and Gura,2008: 8).

   بنابراین میتوان بیان داشت که درنظریه بازیها هدف هرتصمیم گیرنده دربازی با آگاهی از اثر گذاری تصمیمات دیگر بازیگران براهدافش و متقابلا اثرگذاری تصمیمات او بردیگر بازیگران، بهینه کردن اهداف شخصی خودش میباشد. (شهریاری و دیگران، 1398 :19)

با توجه به موبفه های فوق، از نظرنگارنده، هدف نهایی نظریه بازیها، یافتن راهبرد یا انتخاب »بهینه»توسط بازیگران در یک محیط رقابتی وتعارض­آمیز است تا منافع حداکثری تامین گردد.لذابا توجه به مفروضات نظریه بازی ها، می­توان بیان داشت که بازیگران وکنشگران مهم بین المللی در تلاشند تا بهترین تصمیم را اتخاذه کرده و راهبردی را انتخاب کنند تا در رقابت با دیگران و در شرایط تعارض منافع در محیط آنارشیک بین المللی بیشترین منفعت را تحصیل کنند.

استفاده از نظریه بازی ها  در روابط بین الملل به دلیل مفاهیمی که مورد استفاده قرار می دهد بیشتر ازسوی مکتب فکری واقع گرایی مورد توجه قرارگرفته اما منحصر به آن نبوده  و توسط مکاتب دیگراستفاده شده و حداقل می توان گفت که موضوعی برای بررسی و ارزیابی بوده است. موضوعاتی که هدف تحلیل این نظریه قرارگرفته اند بیشتر دفاعی، سیاسی و امنیتی است، اگرچه مسائل اقتصادی و زیست محیطی نیز کما بیش توجه شده است . نظریه بازی ها دراین حوزه،درمطالعه اتحادیه های دفاعی، مطالعات برچگونگی توزیع هزینه های دفاعی میان اعضای اتحادیه ای­که درمقابل یک تهدیدمشترک خارجی دست به اتحاد می زنند، متمرکز شده است.گفته می شودآنچه که اساس نحوه توزیع این هزینه هاراشکل می دهد عمق و گستره مرزهای جغرافیایی است که اعضای اتحادیه بادشمن مشترک دارندواتحادیه ها و ائتلاف ها درطول یک جنگ چگونه می توانندبرنتیجه نهایی اثر بگذارند(Gardner,1995:401)

همچنین دراین حوزه،نحوه بودجه بندی مخارج نظامی کافی برای رودررو شدن با تهدید خارجی و این که چگونه تشکیل اتحادیه­های نظامی میتواندبراین مخارج تاثیر گذارد موضوع دیگرمطالعه برای نظریه بازی بوده است.تحلیل بازدارندگی و مسابقه های تسلیسحاتی موضوع قابل توجه دیگری برای نظریه پرداران بازی بوده است.درساده ترین شکل،دو بازیگر درنظرگرفته می شود که استراتژی بازدارندگی رابرای جلوگیری ازتحقق تهدیدیکدیگرباتهدیدبه انتقام گیری اتخاذ می کنند.درچنین موقعیتهایی ممکن است بازیگران به منظور باورپذیرترکردن تهدیدشان،مسابقه تسلیحاتی راه اندازندکه حساسیت موقعیت برای امنیت شان رابیشترسازد.دلیل این امر به خاطر سوء برداشت هایی است که ممکن است طرفین ازتدافعی یاتهاجمی بودن، افزایش کمی و یا کیفی تسلیحات طرف دیگر پیدا کنند، باشد(Intriligator and Brito, 1990: 87)

تحلیل رفتار ایران و امریکا در قبال یکدیگر در قالب نظریه بازی ها

کارکرد نظریه بازی ها را شاید  در یکی از مهمترین  موضوعات مطرح در خصوص  نحوه رفتار بازیگران بین المللی در قبال یکدیگر بویژه در زمان هایی بحرانی در موقعیتی که هر دو دولت و یا یک دولت  احساس می کندکه به شکل جدی، فوری و ناگهانی با تهدیدی اظهار شده ویا اعمال شده توسط دولت دیگر مواجه می شود، بهتر تحلیل کرد .بویزه در  وضعیتی هنگامی که بحران با مسئله مسابقه تسلیحاتی توام می شود تحلیل رفتار بازیگران سختترشده ونیازمند ارائه مدل های پیچیده تر و دقیقتر است.در این موقعیت ها دولت تهدید شده تمایل زیادی برای تهدید و یا استفاده ازنیروی نظامی برای تغییر رفتار بازیگر تهدید کننده خواهدداشت مدل بازی می تواندراهی برای فهم رفتاربازیگران بحران بگشاید.

بازیگران دراین وضعیت دو انتخاب پیش رو دارند یا منازعه را برگزینند یا مفری برای همکاری پیدا نمایند. با انتخاب گزینه رویارویی، بازیگر تهدید شونده امید دارد که دیگری از تهدید صرف نظر کرده راه مصالحه رادرپیش گیرد. اما این انتخاب ممکن است باعث تهییج  دیگری شده و تصاعد بحران راموجب شده و درنهایت منجر به اغاز جنگ شود.

مدل معمای زندانی  در نظریه بازی ها

مدل معمای زندانی از بهترین مدل های نظریه بازی برای تبیین و پیش بینی رفتارها درچنین موقعیت هایی است،

-  درمعمای زندانی؛ دو نفر متهم به شرکت در یک سرقت مسلحانه، در جریان یک درگیری دستگیرشده‌اند و هر دو جداگانه مورد بازجویی قرار می‌گیرند. در طی این بازجویی با هریک از آن‌ها جداگانه به این صورت معامله می‌گردد:

    اگر دوستت را لو بدهی تو آزاد می‌شوی ولی او به پنج سال حبس محکوم خواهد شد.

    اگر هر دو یکدیگر را لو بدهید، هر دو به سه سال حبس محکوم خواهید شد.

    اگر هیچ‌کدام همدیگر را لو ندهید، هر دو یک‌سال در یک مرکز بازپروری خدمت خواهید نمود.(اشراقی،2009: 45)

در تعمیم این نظریه به کیفیت روابط ایران و امریکا بویژه در بستر تحولات خاورمیانه، آنچه مسلم تبعات رقابت و خضومت دوکشور در منطقه ، آنها را بارابرخی چالش ها و محدودیت هایی استراتژیکی مواجه ساخته است که در برخی از حوزه ها بی شباهت  به دو متهم تحولات موجود

نیستند و جامعه جهانی و کشورهای ذیتفع این شرایط نیز به طرق مختلف درصد جلب نظر این دو بازیگر در صدد تامین مناقع خود می باشند  

با توجه به اینکه  در این بازی، به نفع هر دو زندانی یا متهم است که هر دو گزینه سوم را انتخاب کنند، ولی چون هر کدام از آن‌ها به دنبال کسب بهترین نتیجه برای خود یعنی آزاد شدن است و به طرف مقابل نیز اعتماد ندارد دوست خود را لو می‌دهد و در نتیجه هر دوی زندانی‌ها متضرر می‌شوند.

این گزینه مصداق عینی روابط ایران و امریکا در سال های اخیر در  منطقه و مناسبات بین الملل بوده که بخاطر  عدم اعتماد و دیوار بی اعتمادی متاثر از آن موجب شده است که با تضعیع منافع یکدیگر در حوزه مناسبات منطقه ای عملا در راستای کاهش منافع یکدیگر گام بردارند و بدین گونه هر دو متضرر شوند.بطوریکه  که ایالات متحده  از تبدیل شدن ایران به عنوان ابرقدرت منطقه ای و تثبت جایگاه آن  در خاورمیانه  جلوگیری می کند و ایران نیز با توجه به نفوذ استراتژیک و عمق ژئوپلتییکی خود در این منطقه بویژه با کمک متحدین منطقه ای خود در محور مقاومت  ضمن تهدید مناقع ایالات متحده  در این منطقه ، مانع خروج این قدرت جهانی از باتلاق خود ساخته در خاورمیانه نماید امری که با اولویت خروج امریکا از این منطقه و تمرکز ان در شرق آسیا با محوریت مقابله با هژمونی طلبی چین به عنوان خطری بشدت استراتژیک برای حفظ جایگاه جهانی این کشور مناقات  زیادی دارد .لذا از این منظر به دراز کشیدن روند گفتگو ها و ادامه تخاضم منطقه ای دو کشور بیش از هر چیزی تهدید کننده منافع این دو قدرت منطقه ای و جهانی بوده و منافع این دو زندانی شرایط موجود را بیش از هر بازیگر دیگری تهدید می نماید

2- مدل  بازی جوجه یا بزدل  در نظریه بازی ها

یکی  از دیگر از مدل های مطرح در نظریه بازیها مدل جوجه یا بزدل   می باشد که در برخی حوزه ها می تواند ابزار نظری صحیح تری باشد این مدل آشنا که در بسیاری از فیلم های دهه های اخیر در قالب دوئل رانندگان در مواجه با یکدیگر نیز بطرق مختلف بتصویر کشیده شده است بشرح زیر است:

بازی جوجه یا بزدل: دو نوجوان در اتومبیل‌هایشان با سرعت به طرف یکدیگر می‌رانند، بازنده کسی است که اوّل فرمان اتومبیلش را بچرخاند و از جاده منحرف شود.بنابراین:

    اگر یکی بترسد و منحرف شود دیگری می‌برد؛

    اگر هر دو منحرف شوند هیچ‌کس نمی‌برد اما هر دو باقی می‌مانند؛

    اگر هیچ‌کدام منحرف نشوند هر دو ماشین‌هایشان (و یا حتی احتمالاً زندگیشان را) می‌بازند؛

بنا بر این به احتمال زیاد یا هر دو تصادف کرده یا مساوی می‌شوند و احتمال برد یکی خیلی کم است.

نمونه عینی این مدل در حوزه بین الملل را می توان در بحران موشکی کوبا  به عنوان مهمترین نمونه بحران برای تحلیل آن با استفاده از نظریه بازی  دانست که افراد زیادی را جذب مطالعه این بحران کرده است(طاهرخانی،1390: 238) در این نمونه که بسیاری از ابعاد آن پنجاه سال بعد از ان و پس از انتشار علنی اسناد طبقه بندی شده بدست  امد حائز درس های  مهمی بودکه می توان از انها در رابطه با شرایط و کیفیت روابط  سیاسی ایران و امریکا در دهه های اخیر بدان توجه کرد

 در این رابطه التر پینکس[2]، درتحلیلی که روزنامه «فیلادلفیا اینکوآیرر» منتشر کرده، با استفاده از انتشارعلنی اسناد محرمانه مربوط به بحران موشکی کوبا پنجاه سال پس از این رویداد، درس‌هایی را که می‌توان از آن واقعه در زمینه رابطه ایران و آمریکا گرفت برشمرده است.یک درس بسیار مهم این است که باید دیدگاه‌های واقعی دشمن را به خصوص در مورد سلاح‌های هسته‌ای درک کرد. آیا در سال ۱۹۶۲ کسی در واشینگتن می‌دانست که نیکیتا خروشچف، رهبر وقت اتحاد شوروی، واقعا به حمله اتمی «پیش‌دستانه» به آمریکا برای جلوگیری از مجبور شدن به ضد حمله اعتقاد نداشت؟این نکته از آن جهت مهم است که سیاستگذاران آمریکا در سال‌های قبل و بعد از این رویارویی که به بحران موشکی کوبا معروف شد میلیارد‌ها دلار را صرف خرید موشک‌های قاره‌پیما، زیردریایی‌های اتمی و بمب‌افکن‌های دوربرد کردند. میلیارد‌ها دلار دیگر نیز صرف ساختن سیستم دفاع موشکی شد که البته این کار هنوز هم ادامه دارد. در تمام دوران جنگ سرد اولویت اصلی آمریکا آمادگی برای مقابله با حمله احتمالی اتحاد شوروی بود.

ون با استفاده از اسنادی که در بایگانی حزب کمونیست چکسلواکی سابق در خصوص مکالمات نیکیتا خروشچف و آنتونین نوووتنی، رهبر وقت حزب کمونیست چکسلواکی  پیدا شده و مربوط به دو سه روز پس پایان بحران موشکی کوبا می باشد، نشان می دهد که خروشچف دو روز قبل از این تاریخ پذیرفته بود که بمب‌افکن‌ها، موشک‌ها و سلاح‌های هسته‌ای اتحاد شوروی را از کوبا خارج کند. در مقابل آمریکا متعهد شد که به کوبا حمله نکند و جان اف کندی، رئیس جمهور آمریکا، نیز به سفیر اتحاد شوروی در واشینگتن گفته بود که موشک‌های آمریکایی که در خاک ترکیه مستقر شده و روسیه را هدف گرفته‌اند از آنجا منتقل خواهند شد. به این ترتیب هر دو طرف توانستند مدعی پیروزی شوند.

والتر پینکس سپس می‌افزاید که گذشته از تبلیغات و شعارهای حکومت ایران سیاستگذاران آمریکا در مورد نظر واقعی آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران درباره به کارگیری سلاح‌های هسته‌ای چه می‌دانند؟ او فرد اصلی و تعیین‌کننده در یک چنین تصمیم‌گیری خواهد بود.

[1] -Turocy

[2] - تحلیل‌گر امور امنیت ملی و استاد دانشگاه در آمریکا