ابعاد مختلف مفهوم اقتصاد دریا

1-ابعاد اقتصادی: از منظر اقتصادی، بهره‌برداری بهینه از منابع دریایی، تأمین اشتغال، افزایش محصولات صادراتی و ایجاد ارزش افزوده از مهم‌ترین انتظارات است.

2-ابعاد محیط زیستی: حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی، کنترل آلودگی‌ها و جلوگیری از بهره‌برداری بی‌رویه از منابع برای حفظ تعادل زیستی و کاهش تغییرات اقلیمی، جنبه‌های حیاتی مدیریت اقتصاد آبی هستند.

3-ابعاد فناوری: پیشرفت‌های علمی و فناوری‌های نوین، نقش مؤثری در بهره‌برداری بهینه از منابع دریایی دارند. از استفاده از رباتیک و هوش مصنوعی در پایش محیط زیست گرفته تا به‌کارگیری فناوری‌های نوین در استخراج منابع.

4-ابعاد اجتماعی: ایجاد فرصت‌های شغلی، ارتقاء سطح دانش فنی، آموزش و فرهنگ ‌سازی در میان جوامع محلی، از دیگر مباحث مهم در اقتصاد دریا محور است.

بدین ترتیب اقتصاد دریا به عنوان یکی از مهمترین محورهای توسعه پایدار جهانی شناخته میشود که بر بهره برداری هوشمندانه و مسئولانه از منابع دریایی تمرکز دارد. این مفهوم شامل سه حوزه کلیدی است:

حوزه های کلیدی اقتصاد دریایی

01-اقتصاد اقیانوسی (Ocean Economy)

منابع بی‌پایان: اقیانوس‌ها به عنوان ذخیره‌کننده‌های عظیم منابع طبیعی نظیر مواد معدنی، مواد معدنی ارزشمند و حتی زیست‌محیطی، فرصت‌های بی‌نظیری را در اختیار کشورها قرار می‌دهند.

- تعریف: کلیه فعالیتهای اقتصادی مرتبط با دریاها، از صنایع سنتی (کشتیرانی، شیلات) تا فناوریهای پیشرفته (بیوتکنولوژی دریایی، معدنکاری اعماق دریا).
- ارزش جهانی: برآوردها نشان میدهد اقتصاد اقیانوسی تا ۲۰۳۰ سالانه ۳ تریلیون دلار ارزش افزوده ایجاد خواهد کرد (OECD).
- بخشهای کلیدی:
- حمل ونقل دریایی (۹۰٪ تجارت جهانی).
- گردشگری ساحلی (۱۰٪ از GDP جهانی).
- استخراج نفت و گاز فراساحلی.

2-اقتصاد آبی (Blue Economy)

اقتصاد آبی که در ادبیات داخلی بعضا ازآن تحت عنوان اقتصاد دریامحوریاد می شود، استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره های آبی اعم از اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال و درنهایت افزایش تولید ناخالص داخلی تعریف می گردد. بنابراین، حوزه اقتصاد آبی فراتر از مواردی از قبیل شیلات و گردشگری دریایی است و مستلزم ظهور و حمایت از صنایع مرتبط با آب و دریا و ازجمله حمل ونقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی های تجدیدپذیر، آبزی پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست هواشناسی و معدنکاری دریایی است.
اقتصاد آبی، راهبردی اساسی، توسعه ای و کنشگرا و درنهایت، تحول آفرین است.
1-اساسی است؛ زیرا در سطح بالایی نهادها و سازمان های زیادی را درگیر می کند

2-توسعه ای است؛ زیرا با موضوعات مختلف توسعه ای و حاکمیتی مانند جمعیت پذیری، ایجاد زیرساخت ها و ارتباطات گره خورده است.

3-کنشگراست؛ زیرا محرک جدی به کارگیری و به کاراندازی صنایع و اشتغال در دریاها و سواحل است.(مرکز پژوهش های مجلس ،1400)

. در این راستا، مفاهیمی نظیر بهره‌برداری پایدار، حفاظت از محیط زیست و ترویج فناوری‌های پاک به صورت همزمان با توسعه اقتصادی در این حوزه به کار گرفته شده است. اقتصاد آبی تنها به حوزه‌های سنتی مانند کشاورزی و آبخوان‌ها محدود نبوده، بلکه از طریق استخراج انرژی‌های پاک، صنعت صید، گردشگری دریایی و حتی فناوری‌های نوین آبی، گامی بزرگ در جهت توسعه پایدار است.

امروزه اقتصاد آبی یک نوع مدل اقتصادی است که بر پایداری زیست محیطی همراه با رشد اقتصادی تأکید دارد. و-مهمترین اهداف آن عبارت است از:
-1 بهره وری منابع (مانند ماهیگیری مسئولانه). 0
2- کاهش آلودگی دریایی (پلاستیک، نفت، فاضلاب).
3- توسعه انرژیهای پاک (توربینهای بادی فراساحلی، انرژی جزر و مد).
- نمونه های موفق:
- نروژ: رهبری در پرورش ماهی پایدار و انرژی بادی دریایی.
- مالدیو: ممنوعیت تکبار پلاستیک و توسعه اکوتوریسم.

هر موقعیت اقتصادی دارای فرصت‌های مختلفی است که باید در مطالعات اقتصادی در نظر گرفته شود. اصلی‌ترین فرصت‌های اقتصادی در آب عبارتند از:

تأمین انرژی پاک: تولید برق از طریق توربین‌های بادی دریایی و استفاده از امواج و جزر و مد دریا، از مهمترین شاخه‌های فعالیت در اقتصاد آبی است.

بهره‌برداری از منابع آبزی: سرمایه‌گذاری در بخش‌های پرورش آبزیان و افزایش بهره‌وری در صنایع مرتبط با طعم‌دهی به محصولات دریایی.

گردشگری آبی: توسعه جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی در سواحلی که دارای تاریخچه و فرهنگ غنی مرتبط با دریا هستند، به جذب گردشگران و رونق اقتصادی منطقه منجر خواهد شد.

فناوری و نوآوری: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه فناوری‌های مرتبط با آبیاری هوشمند و مدیریت منابع آبی به گونه‌ای که با محیط زیست سازگار باشد.

با توجه به این تجزیه و تحلیل، واضح است که اقتصاد آبی نه تنها یک موضوع محیط زیستی است بلکه یک زمینه استراتژیک است که می‌تواند فرصت‌های شغلی جدید و رشد اقتصادی پایدار را به همراه داشته باشد. تعریف دقیق‌تر این حوزه، به کشورها کمک می‌کند تا سیاست‌های موثری را در جهت بهره‌برداری بهینه از منابع آبی و در نهایت رشد اقتصادی تدوین نمایند.

3-کسب وکارهای دریایی (Marne Busness)

درتشریح اهمیت توسعه کسب‌وکارهای دریایی باید توجه داشت که امروزه دریاها و اقیانوس‌ها به عنوان بزرگترین اکوسیستم زمین، بیش از ۷۰٪ سطح کره زمین را پوشش داده‌اند و منبعی حیاتی برای تأمین غذا، انرژی، حمل‌ونقل و اشتغال هستند. با این حال، به‌رغم پتانسیل عظیم اقتصادی، بسیاری از کشورها (از جمله ایران) نتوانسته‌اند از این منابع به شکل پایدار و بهینه بهره‌برداری کنند.امروزه کسب و کارهای دریایی شامل :

امروزه پیشران کسب و کارهای دریایی شرکتهای خصوصی و استارتآپ هایی هستند که در حوزه های نوآورانه دریایی فعالیت میکنند. روندهای جدیددر این حوزه می توان به کسب و کارهای پیش تاز دراین حوزه شناورهای خودران همچون (کشتیهای بدون خدمه توسط شرکت Yara Birkeland در نروژ)، کشاورزی هوشمند (استفاده از IoT در مزارع پرورش ماهی). - زیست فناوری دریایی (تولید داروهای ضدپیری از مرجانها توسط شرکت Marinova استرالیا) می باشد
کارکردها و وظایف توسعه کسب‌وکارهای دریایی

آینده‌پژوهی اشتغال دریایی نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۳۰ حدود ۴۰ درصد مشاغل جدید دریایی در حوزه فناوری‌های پیشرفته دریایی ایجاد خواهد شد. مشاغلی مانند اپراتور سیستم‌های زیردریایی خودکار، متخصص انرژی‌های دریایی، تحلیلگر داده‌های دریایی و مهندس اکوسیستم‌های دریایی از جمله مشاغل آینده‌دار این حوزه هستند. این تحولات نیازمند بازنگری اساسی در نظام آموزش دریایی است تا نیروی کار آینده بتواند با این تغییرات همگام شود. آموزش‌های سنتی دریایی باید با آموزش مهارت‌های دیجیتال و فناوری‌های نوین ترکیب شوند.
برای تحقق پتانسیل کامل اشتغال‌زایی دریایی در ایران، ایجاد «نظام جامع آموزش و اشتغال دریایی» ضروری است. این نظام باید دارای ویژگی‌های منحصر به فردی باشد از جمله انعطاف‌پذیری برای پاسخگویی به نیازهای متغیر بازار کار، تمرکز بر آموزش‌های عملی و مهارت‌محور، ارتباط تنگاتنگ با صنایع دریایی، پوشش تمام سطوح آموزشی از پایه تا تخصصی و توجه به نیازهای خاص مناطق مختلف ساحلی. اجرای موفق چنین نظامی می‌تواند سهم بخش دریایی در اشتغال کشور را به حداقل ۱۰ درصد در دهه آینده برساند و نقش مهمی در توسعه متوازن مناطق ساحلی ایفا کند. این امر نیازمند عزم ملی، سرمایه‌گذاری هدفمند و همکاری همه جانبه نهادهای آموزشی، صنعتی و دولتی است.
، توسعه کسب‌وکارهای دریایی باید بر چهار محور اصلی تمرکز کند:
۱. توسعه اقتصادی پایدار (Economic Development)
- وظیفه: - ایجاد ارزش افزوده از طریق صنایع نوظهور (مانند انرژی جزر و مد، آب‌شیرین‌کن‌های دریایی).
- نروژ: تبدیل شدن به قطب جهانی انرژی بادی فراساحلی و پرورش ماهی پایدار.
2-حفظ محیط زیست دریایی (Environmental Sustainability)
- وظیفه: - اجرای استانداردهای بین‌المللی (مانند MARPOL برای کاهش آلودگی نفتی).
- نمونه موفق: - مالدیو: ممنوعیت پلاستیک‌های یک‌بارمصرف و توسعه اکوتوریسم.
۳. نوآوری و فناوری (Innovation & Technology)
- وظیفه: - توسعه فناوری‌هایی مانند شناورهای خودران و سامانه‌های پایش هوشمند.
- نمونه موفق: - سنگاپور: استفاده از هوش مصنوعی برای مدیریت ترافیک کشتی‌ها در بندر.
۴. توسعه اجتماعی و اشتغال‌زایی (Social Impact)
- وظیفه: - آموزش جوامع ساحلی و ایجاد مشاغل پایدار (مثل غواصی صنعتی، تعمیرات شناورها).
- نمونه موفق:- اندونزی: برنامه‌های آموزشی برای ماهیگیران محلی جهت استفاده از روش‌های پایدار.

چالش های کلیدی در توسعه کسب و کارهای دریایی

با وجود برخورداری ایران از سواحل گسترده در شمال و جنوب کشور و موقعیت استراتژیک در منطقه، هنوز نتوانسته است به جایگاه واقعی خود در تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد برای توسعه کسب و کارهای دریایی مطلوب دست یابد. این ضعف ریشه در چالش‌های متعدد ساختاری، مدیریتی، مالی و محتوایی دارد که هر یک به نوبه خود مانع از توسعه کیفی و کمی آموزش‌های دریایی شده‌اند.یکی از بنیادی‌ترین مشکلات، نبود نگرش سیستمی و برنامه‌ریزی راهبردی در مراکز متولی توسعه کسب و کارهای دریایی می باشد. در حالی که کشورهای پیشرو در این عرصه مانند نروژ، هلند و کره جنوبی از دهه‌ها قبل برنامه‌های بلندمدت ۲۰ تا ۳۰ ساله برای توسعه مراکز تخصصی برای کسب و کارهای دریایی طراحی و اجرا کرده‌اند، در ایران هنوز سند جامع و یکپارچه‌ای که تمام ابعاد توسعه کسب و کارهای دریایی رااز سطح ابتدایی تا عالی را پوشش دهد، تدوین و عملیاتی نشده است. این نقیصه باعث شده است که مراکز متولی کسل و کارهای دریایی از انسجام و پیوستگی لازم برخوردار نباشند و نتوانند پاسخگوی نیازهای واقعی صنایع دریایی کشور در حوز ه های مختلف دریایی باشند. فقدان چنین سندی منجر به پراکندگی و موازی‌کاری در بین نهادها و مراکز ی متولی کسب و کارهای دریایی شده است.
چالش دیگر، کمبود شدید زیرساخت‌های مراکز اشتغال زایی در حوزه دریایی است. بسیاری از مراکز فعال این حوزه در مناطق ساحلی از تجهیزات و امکانات کافی برای آموزش‌های عملی و مهارتی محروم هستند. در حالی که برای آموزش شاغلین . کارآموزان حرفه ای به ویژخ در بخش های دریانوردی نیاز به شبیه‌سازهای پیشرفته ناوبری، سیستم‌های کنترل ترافیک دریایی و کشتی‌های آموزشی مدرن می باشد که اغلب مراکز آموزشی کشور از این امکانات بی‌بهره‌اند. این مشکل در کنار کمبود اساتید مجرب و آموزش‌دیده که هم از نظر علمی و هم از نظر تجربی به‌روز باشند، کیفیت مراکز متولی کسب و کار دریایی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. آمارها نشان می‌دهد که سهم آموزش‌های عملی در مراکز آموزشی دریایی کشور به زحمت به ۱۵ درصد می‌رسد، در حالی که این رقم در کشورهای پیشرفته دریایی به بیش از ۵۰ درصد می‌رسد.
مشکل ساختاری دیگر، گسست عمیق بین مراکز آموزشی و صنایع دریایی است. در بسیاری از موارد، برنامه‌های آموزشی بدون توجه به نیازهای واقعی صنعت و بازار کار طراحی می‌شوند و فارغ‌التحصیلان فاقد مهارت‌های لازم برای جذب در صنایع مرتبط هستند. این شکاف مهارتی که در برخی حوزه‌ها به ۶۵ درصد می‌رسد، باعث شده است که از یک سو صنایع دریایی با کمبود نیروی متخصص مواجه باشند و از سوی دیگر، تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان رشته‌های دریایی نتوانند در حوزه تخصصی خود مشغول به کار شوند. ریشه این مشکل در نبود سازوکارهای مؤثر برای مشارکت صنایع در طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی و عدم ارتباط نظام‌مند دانشگاه‌ها با بخش صنعت است.در کنار موارد فوق برخی دیگر از چالش های مراکز توسعه کسبو کارهای دریای ناشی از موارد زیر می باشد

1.- وابستگی بیش از حداین مراکز به صنایع سنتی (مانند نفت و گاز فراساحلی) و غفلت از فناوری‌های نوین (انرژی‌های تجدیدپذیر، بیوتکنولوژی).
3. ضعف در سیاست گذای یکپارچه برای دستور کار مراکز توسعه کسب و کارهای دریایی و- نبود هماهنگی بین سازمان‌های دریایی و قوانین پراکنده.
4. کمبود سرمایه‌گذاری و نیروی متخصص و هزینه بالای آموزش پروژه‌های دریایی ودر نتیجه عدم آموزش کافی نیروی انسانی ماهر در این حوزه

شناسایی و معرفی برخی فرصتهای اشتغال و کارآفریتی در حوزه دریایی

گستره های دریایی و به تبع آن اقتصاد دریا محور در رشد و رونق کشورها و شهرهای مختلف جهان نقشی مهم و محوری ایفا می کند. این نقش را بطور کلی می توان در بخشهای مختلف زیر تقسیم بندی کرد:

1-توسعه پژوهشگاه و آزمایشگاه های دریایی در مراکز علمی و دانشگاهی،به عنوان مثال، پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی تحت پوشش وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری با اهداف زیر فعالیت می کند:

2-توسعه کسب و کارهای مرتبط با حمل و نقل دریایی

3-گردشگریکسب و کارهای -تفریحی دریایی، در این رابطه باید گفت که اگرچه بازار کلی ممکن است متنوع شود، بازار گردشگری عمومی زیاد تغییر نمی کند. این بخش یکپارچه ی بازار که تا کنون بزرگ ترین بخش بازار بوده است، از مردمی تشکیل شده که به دنبال استراحت و تفریح هستند. آنها خواهان هتل های راحتی بخش و دیگر منزلگاه های گردشگران در ساحل هستند و یا تمایل به ماهیگیری، غواصی در اعماق دریا، کلک سواری روی آب های سفید، دریاگردی و از این قبیل تفریحات هستند (7).) که این نوع درخواست خدمات بازار بزرگی از کسبو کارهای مرتبط و جانبی را با خود به همراه دارد

4-توسعه کارهای گمرکی و ترخیص کالا های دریاپایه (8)

نشست و رایزنی جهت جذب سرمایه های خارجی و سرمایه گذاری

5- ایجاد وپسترش بازارچه های خرید و فروش کالا در مناطق دریایی و ساحلی

6-بازاریابی مراکز کسب و کارهای دریایی برای محصولات کشاورزی و شیلاتی

7-توسعه کسب و کارهای پرورش جلبک های دریایی و پرورش آبزیان

8-توسعه کسب و کارهای صنایع کوچک (مثل توربافی- زینت آلات دریایی- مجسمه سازی)طرح تولید و ساخت الکترودهای دریایی

9-احداث مجتمع های تامین آذوقه، روغن و تعمیرات کشتی احداث ترمینال لجستیکی بار

صنعت کشتی سازی

10- توسعه مزاکز کسب و کارهای مرتبط با تکنولوژی های استحصال انرژی از امواج و جزر و مد اقیانوس و دریا

نتیجه گیری

امروزه بهبود وضعیت معیشت و ایجاد مشاغل و توسعه کسب و کاری دریای در اقتصاد دریا محور، ز بیش از هر گذاره ای معطوف به استفاده پایدار از منابع و گستره های آبی اعم از اقیانوسها، دریاها، دریاچه ها سواحل و جزایر، برای رشدو توصعه اقتصادی پایدار می باشد سهم یک درضدی ایران از حجم1000 میلیاردی اقتصاد دریایی، با وجود برخورداری از ۱۹۰ هزار کیلومترمربع گستره دریایی و حدود ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی که حدود ۴۰ درصد از مرزهای میهن مان را تشکیل می‌دهد،شایسسته و درخور کشوری دریایی همچون ایران نیست

همچنین در حالی که امروزه در اکثر مناطق جهان، مناطق ساحلی بستر فعالیت‌های عظیم اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌رود، ودو سوم جمعیت جهان در محدوده ۶۰ کیلومتری حاشیه دریاها استقرار یافته‌اند واستقرار بیش از ۸۰ درصد از شهرهای بزرگ جهان که امروزه به عنوان قطب‌های تجاری شناخته می‌شوند، در مناطق ساحلی ،در مناطق ساحلی ایران فقط حدود 10 درصد از جمعیت کشور مستقر هستند که قسمت اعظم این جمعیت هم در شمال کشور می باشند و در واقع بخش وسیعی از حاشیه ساحلی جنوب کشور خالی از سکنه است. چالش توزیع نامتوازن جمعیت درمناطق ساحلی به ویژه جنوبی کشور و نگاه تمرکزگرایی و عدم توجه جدی به پتانسیل ها و ظرفیت و منابع نواحی ساحلی و به خصوص در نواحی با مرز آبی امری بسیار جدی است که باید به آن توجه جدی گرددبا این که به ازای ایجاد یک شغل در بخش اقتصاد دریا، چهار شغل جدید ایجاد می گردد که در مقایسه با سایر بخش ها بسیار قابل توجه می باشد باز توسعه کسب و کارهای دریایی در این حوزه نیازمند عزم ملی، و به صحنه آمدن وآوردن ظزفیت های توامان بخش های خصوصی و دولتی، و همزمان با فرهنگ سازی و حمایت از تولیدانواع برنامه های تبلیغاتی ، تلویزیونی،و سرمایه گذاری ویژه و خارج از نوبت دولت در این حوزه برای جبران عقب ماندگی های دوره های گذشته با اعمال سیاست تبعیض مثبت برای توسعه این مناطق با ارائه مشوق های مالی، معافیت های مالیاتی وارائه تسهیلات بلند مدت به مشاغل وکسب وکارهای مرتبط با اقتصاد دریایی برای توسعه هر چه بیشتراین مناطق با حمایت مراکز توسعه کسب وکارهای دریایی در بخش های خصوصی، دولتی و دانشگاهی می باشد.بی تردیداستفاده از تجارب کشورهای منطقه ای که دارای الگوهای اقلیمی و جغرافیایی مشابهی با ایران هستند در این حوزه می تواند مفید باشد/

منابع

• کاظمی،مهدی; پورسعید،محمد مهدی; توسلی،علی(1396); “طراحی مدلی برای شناسایی فرصت های کارآفرینی در مناطق بندری”، ماهنامه مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه، شماره4، 52-47،
• عالمپور، کامبیز(1395); مبانی کارآفرینی در صنعت دریایی، سال 1395.
• دهقان،خدیجه(1393); رزمجویی،دامون; “شناسایی عوامل توسعه کارآفرینی در بخش دریایی”، اولین همایش ملی توسعه پایدار دریا محور دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، 25-22
• عسکری،احسان; سایبانی،مصباح; اعتماد،نادر(1395); “بررسی ظرفیت های اقتصادی دریا و سواحل کشور در راستای مدل اقتصاد مقاومتی”، دومین کنفرانس جامع و بین المللی اقتصاد مقاومتی
• کیانی فلاورچانی،فرهاد; حیاتی،مهران(1393); “اهمیت توسعه آزمایشگاه های دریایی در مراکز علمی و دانشگاهی کشور و نقش آن در پیشرفت صنایع دریایی”، شانزدهمین همایش صنایع دریایی بندرعباس.
• محترم،رحیم; نصیری سوادکوهی،رضا(1398); “بازرگانی بین الملل تئوری ها و کاربردها (با رویکرد مدیریت صادرات و واردات)”، شرکت چاپ و نشر بازرگانی
• داس ول،راجر; گوهریان،امید(1398); “صنعت گردشگری”، شرکت چاپ و نشر بازرگانی
• مقدسی،علیرضا; اعتمادیان،سجاد(1396); “بازاریابی بین الملل و صادرات”، شرکت چاپ و نشر بازرگانی
• - کلایدس دِیل،گرِگ; تقدیسی،مریم(1397); “چطور چینی ها پولدار شدند”، انتشارات پندار تابان
• -مالکی،مریم(1398); “نقش بازارچه های مرزی جنوب شرق کشور در توسعه اقتصادی”، شرکت چاپ و نشر بازرگانی